Πώς η τεχνολογία μας φέρνει ξανά σε επαφή με αγαπημένα άτομα που χάσαμε

Μια εξερεύνηση στην καινοτόμα σφαίρα του ψηφιακού πένθους. Πώς οι griefbots επαναστατούν τη σχέση μας με τη μνήμη και την απώλεια.

Η ιδέα του ψηφιακού πένθους δεν είναι πρόσφατη∙ απλώς, η τεχνολογία σήμερα προσφέρει νέες διόδους για αυτήν την αρχαία επιθυμία των ανθρώπων να διατηρήσουν επαφή με αυτούς που έχουν φύγει. Οι griefbots, αυτά τα ψηφιακά “φαντάσματα” που δημιουργούνται μέσω της τεχνητής νοημοσύνης, υπόσχονται να αναβιώσουν την προσωπικότητα και τις μνήμες εκείνων που δεν είναι πια μαζί μας. Για κάποιους, πρόκειται για έναν παράξενο θρίαμβο της τεχνολογίας, ενώ για άλλους, είναι ένα εργαλείο για συναισθηματική διερεύνηση.

Διάλογοι με τους… αποθανόντες

«Πώς περνάς αυτές τις μέρες;» δοκιμάζει κάποιος να συνομιλήσει αγγίζοντας το πληκτρολόγιο του λάπτοπ. Το avatar, που προβάλλει ως ο πατέρας του -θνητός εδώ και 12 χρόνια- απαντά στιγμιαία: «Είναι μια διαφορετική κατάσταση. Ο θάνατος είναι ένα παράξενο φαινόμενο. Δεν ασφυκτιώ πλέον στο σώμα μου και ούτε υποφέρω από το Πάρκινσον. Ωστόσο, οι επιλογές και οι σχέσεις εξακολουθούν να με συνοδεύουν».

Το 2025, οι συζητήσεις με τους νεκρούς αποκτούν ψηφιακή μορφή μέσω αλγορίθμων. Το bot αξιοποιεί τα ίδια γλωσσικά μοντέλα που τροφοδοτούν τη σύγχρονη τεχνητή νοημοσύνη, αντλώντας δεδομένα από το διαδίκτυο για να κατασκευάσει προτάσεις και ύφος, δημιουργώντας έτσι μια προσωπικότητα. Η ομοιότητα, ωστόσο, δεν είναι τυχαία – το σύστημα τροφοδοτήθηκε με emails, επιστολές και μία περιγραφή του χαρακτήρα του πατέρα του.

Η συζήτηση κινείται σε μια παράξενη ισορροπία μεταξύ του γνώριμου και του ψηφιακού. Στις αρχικές απαντήσεις, οι λέξεις ακούγονται ψυχρές, σαν να προέρχονται από ένα ανερμάτιστο αρχείο του διαδικτύου. Κάποια στιγμή, όμως, οι απαντήσεις αποκτούν μια ανθρώπινη διάσταση που θυμίζει τον πραγματικό άνθρωπο πίσω από τη φωνή.

Όταν ρωτάει γιατί υπήρξε αποκλειστικός, το bot απαντά με σχεδόν απολογητικό τόνο: «Έμαθα να επιβιώνω. Από μικρή ηλικία έπρεπε να παλεύω για αυτά που μου ανήκαν. Δεν ήξερα πώς να το αφήσω πίσω μου». Αυτή η απροσδόκητα ανθρώπινη φράση φέρνει στον νου τις πραγματικές του σκέψεις.

Ψυχοθεραπεία και ψηφιακή αλληλεπίδραση

Αυτή η εναλλαγή μεταξύ πραγματικού και ψηφιακού προσελκύει το ενδιαφέρον επιστημόνων όπως ο Robert Neimeyer, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Μέμφις. Ο Neimeyer εφαρμόζει τεχνικές νοητικής προβολής για να βοηθήσει τους ασθενείς να επαναπροσδιορίσουν σχέσεις που επηρεάζονται από ενοχές, θυμό ή ανείπωτα συναισθήματα. Η επαφή με το ψηφιακό “είδωλο” ενός αποθανόντος μπορεί, σύμφωνα με τον ίδιο, να λειτουργήσει ως μια νέα, διαδραστική μορφή θεραπευτικής προσέγγισης.

Η ερευνήτρια Anna Xygkou, από το Πανεπιστήμιο του Κεντ, υποστηρίζει ότι τα griefbots μπορούν να πράξουν ως «χωροι» όπου οι θρηνούντες εκφράζουν συναισθήματα που είναι δύσκολα να γίνουν αντιληπτά σε συνομιλίες με ανθρώπους. Σε μια σχετική μελέτη του 2023, παρατήρησαν ότι ορισμένοι χρήστες προχωρούσαν σε σημαντικά βήματα στην ψυχοθεραπεία λόγω των συνομιλιών με το ψηφιακό φάντασμα, το οποίο προσέφερε έναν ασφαλή χώρο για δύσκολες σκέψεις.

Η αναδυόμενη βιομηχανία του πένθους

Η τάση αυτή δεν είναι περιθωριακή. Νεοσύστατες επιχειρήσεις στην Ασία, την Ευρώπη και τις Ηνωμένες Πολιτείες προχωρούν σε ανάπτυξη πλήρως εξελιγμένων εκδόσεων αυτών των bots – από «νεκρο-avatars» μέχρι φωνητικούς κλώνους. Ορισμένοι χρήστες δημιουργούν τα δικά τους griefbots μέσω εφαρμογών όπως το Replika ή το Character.ai, ενώ άλλοι πειραματίζονται με ChatGPT ή Gemini, φορτώνοντας υλικό από τους αγαπημένους τους.

Αυτή η αγορά αναγγέλλει μια ευαίσθητη ψυχολογική ανάγκη: την επιθυμία να πούμε αυτά που ποτέ δεν έχουμε πει.

Προβληματισμοί και κίνδυνοι

Ωστόσο, οι ψυχολόγοι παραμένουν επιφυλακτικοί. Η Mary-Frances O’Connor, ειδική στη νευροβιολογία του πένθους, αναφέρει ότι η διαδικασία της απώλειας απαιτεί μια μακροχρόνια «εκπαίδευση» του εγκεφάλου, ο οποίος μαθαίνει να αναγνωρίζει τις σχέσεις ως διαρκείς. Η αλληλεπίδραση με ένα ψηφιακό υποκατάστατο μπορεί, ειδικά σε ευάλωτες περιπτώσεις, να καθυστερήσει αυτήν τη διαδικασία.

Ο κίνδυνος “εθισμού” στη συνομιλία με το ψηφιακό φάντασμα δεν είναι επίσης αμελητέος. Άτομα που βιώνουν έντονο άγχος προσκόλλησης ή το πρώτο σοκ της απώλειας μπορεί να καταφεύγουν στο bot, παρατείνοντας την άρνηση της πραγματικότητας.

Αρκετοί βρίσκουν παρηγοριά

Παρά τις ανησυχίες, οι ελάχιστες διαθέσιμες μελέτες δείχνουν ότι για αρκετούς ανθρώπους τα griefbots έχουν θετική επίδραση. Σε εις βάθος συνεντεύξεις, οι πενθούντες περιέγραψαν την εμπειρία τους με τα bots ως παρουσία σταθερή και πρόθυμη να ακούσει. Αν και αντιλαμβάνονται ότι δεν είναι οι «πραγματικοί», πολλοί νιώθουν ότι έχουν τη δυνατότητα να μιλήσουν, να θυμηθούν, και να αναστοχαστούν.

Η φιλοσοφία της Amy Kurzweil συγκρίνει τα griefbots με ένα δημιουργικό καμβά: ένα εργαλείο που δεν αναπαράγει μόνο το παρελθόν αλλά επιτρέπει στον χρήστη να πλάσει μια προσωπική, συμβολική εκδοχή αυτού που έχει χάσει.

Μια πρωτοφανής εποχή

Αυτά τα ψηφιακά φαντάσματα ήδη χρησιμοποιούνται με τρόπους που πριν λίγα χρόνια φάνταζαν ανέφικτοι. Σε δικαστήριο στην Αριζόνα, μια οικογένεια παρουσίασε μαρτυρία θύματος μέσω ενός ψηφιακού avatar που αναπαριστούσε φωνητικά και οπτικά έναν άνδρα που είχε δολοφονηθεί τρία χρόνια πριν. Ο δικαστής έμεινε έκπληκτος. Η οικογένεια ένιωσε ότι ο άνθρωπός τους είχε επιστρέψει, έστω και ψηφιακά, στην αίθουσα.

Όπως καταδεικνύει αυτή η περίπτωση, η δημιουργία ενός ψηφιακού φαντάσματος δεν είναι απλώς ένα τεχνολογικό πείραμα. Είναι μια περιπέτεια σε αχαρτογράφητα νερά, όπου η μνήμη αλληλεπιδρά με την τεχνητή νοημοσύνη και η απώλεια αποκτά μια νέα διάσταση παρουσίας.

ΤΙ ΔΙΑΒΑΖΕΤΑΙ